ДАНЗАНГИЙН НЯМСҮРЭНГИЙН НОМЫН БАЯР БОЛНО

Данзангийн Нямсүрэнгийн “Ирж буй цаг”, “Амитаба”, “Сарны цагаан үүлс” хэмээх гурван боть номын нээлт 2010 оны 12-р сарын 17-ны 17 цагт Монголын Үндэсний Түүхийн Музейд болно.

Д.Нямсүрэнгийн Хаврын урсгал (1984), Сэтгэлийн байгаль (1991) хэмээх залуу насны хоёр номыг нь өөрийн бэлдсэн уг эхээр нь тэргүүн боть болгож “Ирж буй цаг” хэмээн нэрлэсэн бол тэнгэрт буцахаасаа өмнө хэвлүүлсэн “Аглагхан талаасаа” (2002) номыг нь дэд боть болгож “Амитаба” хэмээх алдарт шүлгээр нь нэрлэжээ. Д.Нямсүрэн 1980-аад оны сүүлчээр “Сарны цагаан үүлс” нэртэй ном хэвлэлд бэлтгэсэн боловч өөрчлөн байгуулалтын үеэр хэвлэлийн редакци татан буугдсан тул уг ном хэвлэгдээгүй үлдсэн юм. Д.Нямсүрэнгийн гутгаар ботьд өөрийн нь бэлтгэж байснаар “Сарны цагаан үүлс” нэр өгч уг номын шүлгүүд болон түүний хувийн архив, анх нөхөдөд нь хадгалагдаж байсан шүлгүүдээс нь сонголт хийж хэвлэсэн байна.

Д.Нямсүрэнгийн гурван ботийг “Модун” компанийн захирал, Дундговь аймгийн харъяат Должидын Батбаяр ивээн тэтгэсэн бөгөөд тэрбээр үүгээр “Модун номын сан” цувралаа эхэлж буй нь энэ ажээ.

Сайхан бүсгүйн сууж байсан газар...

***
Сайхан бүсгүйн сууж байсан газар
Саруул талын ногоо ургадаг байх
Энгэр хөндийн тэрээхэн хөндийд
Эрвээхэй цэцгийн тоосонд шанддаг байх.

Сайхан бүсгүйн босоод явсан газар
Шанзны үзүүрийн салхитай байдаг байх
Эм хүний шүргээд өнгөрөх хормой
Энгэр заамаар шургах балын амттай байдаг байх.

Бүсгүй хүн сууж гэр барьсан газар
Бүстэй хүн үзээгүй мод цэцэглэдэг байх
Бөрт цагаан сар хээр хоносон шөнө
Бүхний түрүүнд марал тэнд хужирладаг байх.

Амьтан ургамалын жамыг дагаад
Агаар тэнгэрийн нар сарны эргэлт болдог байх
Арын нугын шар цэцэгэнд одоо ч очихдоо би
Алтанцэцэг, нохойгоо хорь! гэж хэлдэг.

ЗАНГУУ

Үнэндээ би зангууг
Өвс гэхэд зөвшөөрөхгүй
Өргөс хэмээн нэрлэхгүй
Өчүүхэн төрөл хорхой гэнэм

Замын хажуугаас гарч ирсэн
Залуу сайхан бүсгүй
Зангуугаа түүж зогсохдоо
Зальтайхнаар инээмсэглэж байсан

Тэр бүсгүй ялимгүй тонгойхдоо
Тэдэнтэй шивнэлдээд байх шиг
Тэнд цугтаа жаргасан гэх
Тэд, олон зангуу хөхөрцгөөх шиг ...

Тэгэхэд би зангууг өвс биш
Тэнгэр минь, олон шавьж байна гэж бодсон
Тэд амиа хамгаалахын тулд өргөс болж
Тэгээд цөм үл, үл хөдлөмүү ...

Өнөө биднийг хүрч ирсэн
Өргөст өвс хэмээх зангуу
Ялдамхан байж чадахгүй ч
Яав ч мод л лав биш ээ

Үнэндээ би зангууг
Өвс гэхэд зөвшөөрөхгүй
Өнө эртний язгуур бие
Өчүүхэн төрөл хорхой гэнэм.

Таван сарын модод...

***

Таван сарын модод дахиад л цэцэглэнэ
Танай гэрийн үүдэнд мөн л би очно
Тансаг яруу шүлгээ ахиад л чамд уншина
Тавилан заяаныхаа зөрөгөөр эргээд л бас буцна

Мөнхийн тэр нэг өдөр бороотой байсан
Юүдэн цувгүйгээр бид шүлэгээ уншсан
Алга ташилт, айлын урилга
Амтлаг дарс, юм юм л болсон.

Цэнгэлтэй тэр нэг зун санаанаас гарахгүй
Цэцэг борооны үнэртэй чамайг мартахгүй
Уулзаж хагацсан шүлэгтэй мөр минь арилахгүй
Уран бүтээлийн гэрээ хүрэх зам огтлолцохгүй.

Номин хөх тэнгэр минь тэнд бүтэнээрээ бий
Ногоон модны дэргэдэх дурсгал надад бий
Ноднингийн ургацын үр Хэрлэнгийн хөрсөнд бий
Нойрондоо умдлах миний булаг чамд бий.

Таван сарын модод дахиад л цэцэглэнэ
Танай гэрийн үүдэнд мөн л би очно
Тансаг яруу шүлэгээ ахиад л чамд уншина
Тавилан заяаныхаа зөргөөр эргээд л бас буцна

Д.Нямсүрэнгийн яруу найргийн тухай

Г.Мэнд-Ооёо: “Д.Нямсүрэн яруу найргийн гэгээн сүмийг өөртөө бүтээж, тэрхүү сүмийн гэгээнтний олбогт өөрөө завилж оюуны мэлмий хийгээд сонор нь дээд аглагийн оронд оршиж Туурвихуйн гэгээрлийг буй болгосон найрагч юм”

О.Дашбалбар “Түүний шүлгүүдийг манай яруу найраг дахь үзэгдэл гэвээс зохилтой. Тэр бол Равжаа, Нацагдорж, Явуухулангийн зиндааны найрагч гэдгийг хүссэн ч, эс хүссэн ч зөвшөөрөх цаг айсуй”

Я.Ганбаатар: “Нямсүрэн найрагч, VIII зууны нангиадын их шүлэгч Ван Вэй, дундад зууны үеийн Японы их хайкуч Ёса Бусон, хорьдугаар зууны Оросын алтан гургалдай Сергей Есенин нартай зиндаа зэрэгцэж очно оо”

Б.Магсаржав: “Манай утга зохиол судлал Д.Нямсүрэнг нээе гэвэл хурдан хөгжиж өндөр түвшинд хүрэх хэрэгтэй. Үнэхээр түүнийг чинээнд нь тултал нээж чадах юм бол утга зохиол судлал маань дэлхийн түвшинд хүрээд зогсохгүй, бүр дэлхийн утга зохиол судлалыг манлайлах болно хэмээн итгэнэм”

Д.Нямсүрэнгийн гурван боть ном хэвлэлтээс гарлаа

ЯРУУ НАЙРАГЧ Д.НЯМСҮРЭНГИЙН
ГУРВАН БОТИЙГ
ЭРХЛЭН НИЙТЛҮҮЛЭГЧИЙН УЧИРЛАЛ

1
Яруу найргийн гэгээн ертөнцийд нэвтрэхийг хүсэгч эрхэм уншигч танаа нэгэн сайхан бэлэг барьж буй маань суу билигт найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн гурван боть ном болой. Д.Нямсүрэн насан туршдаа хөдөөх аглаг буйдад зөвхөн яруу найргийн шидэт ахуйд оюуны дээд цэнгэл бясалгалд сууж бичсэн мөнхийн гэрэлт шүлгүүдээ бидэнд өв болгон үлдээсэн юм.
Д.Нямсүрэнгийн Хаврын урсгал (1984), Сэтгэлийн байгаль (1991) хэмээх залуу насны хоёр номыг нь өөрийн бэлдсэн уг эхээр нь тэргүүн боть болгож “Ирж буй цаг” хэмээн нэрлэв. Тэнгэрт буцахаасаа өмнө хэвлүүлсэн “Аглагхан талаасаа” (2002) номыг нь дэд боть болгож “Амитаба” хэмээх алдарт шүлгээр нь нэрлэв. Уг номыг Д.Нямсүрэн нийслэл хотод сүүлчийн удаа морилсон тэр цаг үед нь Дарь.Сүхбаатар бид хоёр өөрийг нь байлцуулан сонголт хийж хэвлүүлсэн юм. Д.Нямсүрэн 1980-аад оны сүүлчээр “Сарны цагаан үүлс” нэртэй ном хэвлэлд бэлтгэсэн боловч өөрчлөн байгуулалтын үеэр хэвлэлийн редакци татан буугдсан тул уг ном хэвлэгдээгүй үлдсэн юм. 2002 онд “Аглагхан талаасаа” номыг бэлтгэхдээ “Сарны цагаан үүлс” номын зарим шүлгийг авч оруулсан болно.
Д.Нямсүрэнгийн гутгаар ботийг өөрийн нь бэлтгэсэн “Сарны цагаан үүлс” нэрийг өгч уг номын шүлгүүд болон түүний хувийн архив, анх нөхөдөд нь хадгалагдаж байсан шүлгүүдээс нь сонголт хийж бэлтгэлээ. Бидний бэлтгэсэн энэхүү гурван боть ном бол “Д.Нямсүрэнгийн сонгомол” учраас олдсон бүхнийг оруулаагүй. Ном бүтээх ажлын явцад Дундговь аймгаас шүлэгч Н.Бямбасүрэн түүнийг хоёр шүлгийг ирүүлсэн хийгээд Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ шүлгийн гар бичмэлтэй дэвтрээ өгч тусалсныг талархан тэмдэглэж байна. “Аглагхан талаасаа” ном бэлтгэхэд сонголт хийсэн эхүүдээс үлдсэн нилээд тооны гар бичмэл Дарь.Сүхбаатарт буй. Энэ удаа тэр эхээс оруулж амжсангүй.
2
Д.Нямсүрэн “Хөх өвс” нэртэй яруу найргийн ном бэлдэж байгаа гэж ярьдаг байсан боловч уг номын эх олдоогүй. Хүмүүст дурсгасан дэвтэр бичмэл дотор иймэрхүү агуулгатай шүлгүүд байдгаас үзвэл уг номын шүлгүүдийг эмхэлж цэгцэлж амжаагүй бололтой юм билээ. Яруу найрагч амьд ахуйдаа яруу найргийн өөр хоёр ном бэлдсэн нь “Миний шүлгүүдийн хүүхнүүд”, “Алтан хазаар өвс” нэртэй. “Миний шүлгийн хүүхнүүд” номыг нь 2004 онд хэвлүүлсэн. Уг номын голлох шүлгүүд нь бусад эхүүдтэй давхардаж байгаа тул энэ удаа уг номыг сонгосонгүй. “Алтан хазаар өвс” номыг нь 2005 онд Н.Лутбаяр хэвлэхээр авсан, “Хөх судар” хэвлэлийн газарт хэвлэгдэхээр хүлээгдэж байгаа болно.
3
Д.Нямсүрэн “Зүүдний ертөнц” нэртэй өвөрмөц содон ном бичиж үлдээжээ. Энэ нь зүүд зөнгийн тэмдэглэл болно. Уг номыг дангаар нь хэвлэж уншигч олонд нь толилуулах цаг хугацааг ард үлдээлээ. Д.Нямсүрэнгийн өв дэх өөр нэгэн онцгой содон зүйл бол түүний захидлууд юм. Тэрбээр захидлыг гайхалтай уянгалаг, яг л шүлэг шигээ бичдэг байсан юм. Бас нэг онцлог гэвэл хүмүүст илгээсэн чухал захидлынхаа хувилбарыг өөртөө авч үлддэг байж. Зөвхөн надад гэхэд л Д.Нямсүрэнгийн нэгэн хавтас захиа буй. О.Дашбалбарт, Ж.Саруулбуянд, Л.Мягмарсүрэнд, Я.Баатарт, Ү.Хүрэлбаатарт, Д.Цогтод бичсэн олон захидал байх ёстой. “Д.Нямсүрэнгийн захидлууд” хэмээх нэгэн сонин ном гаргах боломжтой.
4
Д.Нямсүрэн шүлгүүдээ тэмдэглэлийн дэвтэрт бөлөглөн хуулж, бичих явцдаа мөр бадаг, үг хэллэгийг засч өөрчилсөн байх нь үзэгдэнэ. Чухам аль нь сүүлчийн хувилбар болохыг тогтооход бэрхшээл тохиолдож байлаа. Тэрбээр Улаанбаатар луу хийгээд өөр тийш явахдаа унших шүлгүүдээ нэгэн дэвтэрт сонгож бичээд өвөртөлж яваад буцахдаа хэн нэгэнд бэлэглэчихнэ. Ийнхүү миний л мэдэх Хилийн цэргийн хурандаа Т.Алдар, яруу найрагч Л.Мягмарсүрэн, шүлэгч дүү Дарь.Сүхбаатар, Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ зэрэг хүмүүст лав нэг нэг дэвтэр байгаа юм. Тэдгээр дэвтрүүдэд хаана ч хэвлэгдээгүй шүлгүүд нь байж магадгүй юм.
5
2004 онд “Миний шүлгийн хүүхнүүд” номыг нь бэлдээд хэвлүүлэх боломж олдоогүй байтал найрагчийн эрхэм дүү Д.Одбаяр Дорнод аймгийн засаг дарга байхдаа 300 ширхгийг хэвлүүлж өгч буян үйлдсэн бөлгөө. Тэр зун сонгууль болж Д.Одбаяр УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоод ирэхэд нь би түүнээс “За миний дүү хэдэн саналаар ялав” гэж асуусанд тэрбээр “300” хэмээхэд би наадам болгож “За тэр дээ! Нямсүрэн ах чинь тэр тоог тэнгэрээс илгээсэн байхгүй юү” гэж билээ.
Энэ удаа Д.Нямсүрэнгийн гурван ботийг хэвлүүлэх чамгүй их зардлыг “Модун” компанийн захирал, Дундговь аймгийн харъяат Должидын Батбаяр гаргаж дэмжсэнийг онцгойлон тэмдэглэхийг хүсч байна. Тэрбээр монголынхоо түүх соёлын өв, яруу найргийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэн дээдлэгч нэгэн бөлгөө. Должидын Батбаяр дүүгийн өгөөмөр сэтгэл, өлзий буян хишигийг Д.Нямсүрэн бээр Шамбалын орноосоо талархан хүлээн авсан гэдэгт өчүүхэн ч үл эргэлзнэм.
Яруу найрагч Д.Нямсүрэн бээр найргийн гэрэлт тэнгэрээсээ: газар дэлхийд өөрөөс нь хойш юу болж хэн нь хэлсэндээ хүрч, хэн нь мартан сатаарч суугааг тольдон байгаа нь лавтай.
Хорин нэгдэх зуун хийгээд хойших бүхий л зуун болоод мянгануудад суу их билигт Данзангийн Нямсүрэн хэмээгч монгол найрагчийн шүлгүүд уншигдсаар, уянга яруу монгол хэл аялгуун дуурсгасаар байх болно гэдэгт баттайяа итгэмүү. Энэхүү эрхэм дээд итгэл урмаараа анл нөхөр Д.Нямсүрэнгийнхээ гурван боть номыг уншигч танаа баривай.

Г.МЭНД-ООЁО

2010.6.16
Наран өлзийтэй өдөр

“Сарны цагаан үүлс”-ийн тодотгол

Оонын эвэр шиг ижилдэж явсан нөхрийнхөө онгодын хүлгийг үүрсээн дуудаж яруу найргийнх нь гурван боть номыг хэвлүүлэх гэж гурван жил дуншлаа. Бас гурван сар толгой таталгүй суулаа. Мөнх бус хорвоогоос ертөнцийн жамаар цуварч одоцгоох цагт үгүй болсныхоо ачааг үүрч бие биесээ цааш үргэлжлүүлнэ хэмээн бие биедээ андгайлахыг минь Алтан-Овоо сонсож байсан юмаа. Миний бие тэртээ 2001 онд Австралийн Сиднейд болсон Дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд оролцоод ирснийхээ дараа “Эрхэм нөхрөө дэлхийд алдаршуулах үүрэг надад бий” хэмээн түүндээ амлаж байсан удаа ч буй. Анд нөхдийнхөө ачааг үүрч, амласнаа биелүүлэх гэж санаж хичээж л явна. Санаж явбал бүтнэ, сажилж явбал хүрнэ гэдэг үнэн юмаа. “Ирж буй цаг”, “Амитаба”, “Сарны цагаан үүлс” хэмээх чандмана гурван ботиос эхний хоёр ботийг нь Английн орчуулагч Саймон Вэккхам Смит хэмээх залуу англи хэлнээ орчуулаад дуусгасан байна. Удахгүй дэлхий уншиж эхлэнэ.
Д.Нямсүрэнгийн “Сарны цагаан үүлс” гутгаар ботийн талаар хэлэх зайлшгүй зарим нэгэн тодотгол байна. “Сарны цагаан үүлс” бол түүний өөрөө бэлтгэсэн гурав дахь ном нь юм. Уг ном 1989 оны сүүлчээр хэвлэгдэхээр бэлтгэгдээд байтал өөрчлөн байгуулалт болж ном хэвлэлийн газар тарж бутраад сураггүй болсон юм. Харин азаар тухайн цагийн хэвлэлийн нэгдсэн редакцийн шүүгээн дотроос бэлдсэн эх нь олдсон. Харамсалтай нь зарим нэгэн шүлэг нь сугарч гээгдсэн байв. 2002 онд Д.Нямсүрэн биднүүс түүний “Аглагхан талаасаа” номыг бэлтгэхдээ мөнөөх “Сарны цагаан үүлс” номоос “Эгч Дэнсмаадаа”, “Аглагхан талаасаа”, “Гадаалахуй” зэрэг шүлгүүдийг нь дээрх ном руу татаж оруулсан байсан юм. Тэдгээрийг байранд үлдээлээ. Ингээд гутгаар ботийг бэлтгэхдээ “ Сарны цагаан үүлс” номын эхээс үлдсэн шүлгүүдийг зохиогчийн бэлдсэн дарааллаар нь “Шинэ дээл”, “Эмзэглэл”, “Хөх салхины бал” хэмээх гурван бөлөгт нь багтаасан болно. Урьд өмнөх номуудад нь ороогүй байсан шүлгүүдийг нь “Дотор сэтгэлийг үзэхүй”, “Өндрийн оройд” хэмээх хоёр бөлөгт хувааж оруулав. Зохиогчийн хувийн архив болон хүмүүст байсан гар бичмэл эхээс цахим бичвэрт оруулахад гаргагдахгүй, буруу уншигдах нь олонтаа байсан бөгөөд зарим үгийг утгачилан тогтоох явдал ч гарч байв. Яруу найрагчийн өөрийнх нь бичлэг, найруулгын хэв маягтай холбоотойгоор зарим үгийг өөрийнхөөрөө бичсэн байх нь цөөнгүй үзэгдэнэ. Зохиогчийн өөрийн бичлэгийн хэв маягийг хүндэтгэж хэвээр нь оруулсан бөгөөд зарим хүнд ойлгомжгүй, дүрмийн алдаа мадаг мэт харагдах нь магад тул өршөөх буй заа.
Гурван боть номыг хэвлэлд бэлтгэх ажилд харамгүй сэтгэлээс тусалсан бүх хүмүүст, тухайлбал зохиогчийн бичмэл эхийг өгсөн гэргий Г.Хандмаа, алдаа мадагийг шүүн ариутгасан Б.Магсаржав, Ү.Хүрэлбаатар, номын хэвлэн нийтлэлийн бүх ажлыг гүйцэтгэсэн О.Мөнхнаран, цахим бичвэрт оруулсан зохиогчийн амьдаа Д.Нямсүрэн нарт талархал илэрхийлье. Мөн ховор нандин гэрэл зургийн сан хөмрөгөөсөө хайрласан нутгийн яруу найрагч Ай.Төмөр-Очирт баярласнаа илэрхийлье. Өглөг буяны өгөөмөр сэтгэлээр гурван боть номыг хэвлүүлэх зардлыг олгож “Модун номын сан”-гаа эхлүүлж буй эрхэм дүү Должидын Батбаярт дахин талархаж, буян хишиг тань дэлгэрч явахыг ерөөл дэвшүүлье.
Цагийг эзэгнэсэн суу билигт их найрагч андынхаа гурван боть номыг уншигч олонд нь толилуулах болсон энэхүү зуны дунд сарын гэгээн тунгалаг өдрүүдэд монголын яруу найргийн мөнхийн Сүмбэр оргил дээр зогсож буй Дарьганга нутгийн хүү, Эрээнцавын хэмээх Данзангийн Нямсүрэнгийн гэрэлтэх барааг үзвэй.
Яруу сайхан утга уянга хэмээх зүйл ирээдүйн хүн төрөлхтөний оюун хийгээд зүрх сэтгэлийн хэрэглээ нь байх л аваас тэнд Данзангийн Нямсүрэнгийн яруу найраг үнэтэй очир эрдэнэс нь байх болно гэдгийг улам тод мэдлээ. Сарны цагаан үүлсийн тухайд тодотгол хэлэхэд ийм буюу.

Г.МЭНД-ООЁО

2010.6.16
Наран өлзийтэй өдөр